KO‘ZGA KO‘RINMAS IZLARNI ANIQLASHNING FIZIKAVIY, KIMYOVIY VA FIZIKA-KIMYOVIY USULLARINING AHAMIYATI

Abstract

Ko‘zga ko‘rinmas izlarni aniqlash jinoyatlarni tergov qilishda muhim bosqichlardan biridir. Ushbu izlar odatda inson ko‘zi bilan darhol ko‘rinmaydi, biroq ular jinoyat joyida sodir bo‘lgan voqealarning tafsilotlarini tiklashda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Ko‘zga ko‘rinmas izlarni aniqlashda fizikaviy, kimyoviy va fizika-kimyoviy usullar qo‘llaniladi, har biri o‘zining texnik xususiyatlari, imkoniyatlari va cheklovlariga ega. Fizikaviy usullar – bu izlarni aniqlashda yorug‘lik, ultrabinafsha nurlar, infraqizil nurlar yoki boshqa elektromagnit to‘lqinlarning turli diapazonlaridan foydalanishga asoslangan texnikalar bo‘lib, ularning yordami bilan ko‘zga ko‘rinmas izlar yuzaga chiqariladi. Bu usullar, ayniqsa, quruq, changli yoki silliq yuzalarda qoldirilgan izlarni aniqlashda samarali hisoblanadi. Masalan, lazer nurlari yordamida izlar aniqlanadi va ularni maxsus filtrlar orqali ko‘rish mumkin bo‘ladi. Kimyoviy usullar esa moddiy izlar va iz qoldiruvchi moddalar o‘rtasidagi kimyoviy reaksiyalarga asoslanadi. Bu usullar teridagi yog‘, tuz, aminokislotalar kabi moddalarning reaktivlar bilan o‘zaro ta’siri orqali ko‘zga ko‘rinmas izlarni aniqlashga yordam beradi. Eng keng tarqalgan kimyoviy reaktivlar qatoriga ninhidrin, tsianoakrilat bug‘i (super yelim bug‘i), kumush nitrat kiradi. Bu usullar hujjatlar, matolar, karton va boshqa sirtlar uchun qo‘llanadi. Kimyoviy usullar yuqori sezuvchanlikka ega bo‘lib, ko‘p hollarda o‘ta nozik izlarni ham ochib berishi mumkin. Fizika-kimyoviy usullar esa fizikaviy va kimyoviy metodlarning kombinatsiyasiga asoslangan bo‘lib, bu yondashuvlar har ikki usulning afzalliklarini birlashtiradi. Bu usullar ko‘proq murakkab holatlarda, masalan, eski yoki o‘chgan izlarni tiklashda, yoki biologik moddalarning izlarini aniqlashda qo‘llaniladi. Masalan, fluorescent moddalar yordamida kimyoviy reaksiya orqali yuzaga chiqqan izlar maxsus yoritish sharoitida aniqlanadi. Bu usullar jinoyat joyidagi dalillarni maksimal darajada aniqlash, jinoyatchini aniqlash yoki oqlash, shuningdek tergovning ilmiy asoslanganligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi zamonaviy kriminalistika texnologiyalarining rivojlanishi tufayli, bu usullar tobora takomillashib bormoqda. Maxsus qurilmalar, avtomatlashtirilgan tizimlar va sun’iy intellekt vositalari bilan birgalikda ishlatilganda, ko‘zga ko‘rinmas izlarni aniqlash yanada samarali va tezkor bo‘lmoqda. Shu sababli, bu usullarni chuqur o‘rganish va amaliyotda to‘g‘ri qo‘llash jinoyatlarni fosh etishda, aybsizlikni isbotlashda va adolatli sud jarayonini ta’minlashda asosiy vositalardan biri hisoblanadi. Ushbu maqolada har bir usulning afzalliklari, qo‘llanilish sohalari, amaliy jihatlari va muhim tajribaviy natijalari muhokama qilinadi.